Республикалық маңызы бар ескерткіш. Координаттары: 43˚29.203΄, 067˚46.829΄. Қала жайлы алғашқы дерек Хғ. өмір сүрген географ әл-Мақдиси (Муқадиси), әл-Истахри, Ибн Хаукал, ХІғ. өмір сүрген Махмұд Қашқари, ХІІІғ. авторлары әл-Асир, Якут әл-Хамави, армян патшасы Гетумның жолжазбасында кездеседі. ХV-ХVІғғ. Деректер Сауранның екінші кезеңі кейінгі ортағасырлық, қорған қамалы сақталған үлкен Сауранға қатысты. ХІVғ. бірінші жартысында Сауран Ақ Орданың астанасы болғандығы жайлы деректер мен оның билеушісі Сасы Бұқаның осында жерленуі Қаратөбе-Сауранға қатысты екендігі түсінікті. Алайда, бұл тұста – ХІІІғ. соңғы ширегі мен ХІVғ. бірінші жартысында Үлкен Сауранның құрылысы басталып та кеткен болатын. Сірә, Сасы Бұқа 1320ж. қайтыс болған соң Қаратөбе-Сауран маңындағы Қарахан ата, Сәдуақас ата, Жалаулы ата мазарларыың біріне жерленген болуы керек, ал, оның ұлы Ерзен хан салғызған (1320-1345жж.билік құрған) тарихтан белгілі құрылыстар – мешіт, медресе, ханакаларды Үлкен Сауранға салдырған деп есептейміз. Қаратөбе-Сауран қаласының ең сыртқы қорғаны төбе жиегінен есептегенде 700-1000м жерден төбені қоршай орналасқан, бұл әл-Мақдиси жазып кеткен қаланы қоршаған жеті қорғанның ең сыртқысы болуы керек. Оның қоршаған аумағының көлемі 252 гектар шамасында, бұл қаланың «рабад» деп аталатын бөлігі, мұнда қала тұрғындары бау-бақшамен, егіншілікпен айналысқан. Бұл территориямен солтүстіктен екі терең жылға, бір кәріз жүйесі өтеді. Қорғанның жалпы ұзындығы 5км 400 метрге тең. Қаланы алғашқы зерттеуді 1947ж Оңтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясы (А.Н.Бернштам) жүргізді. 1986 жылы Сауран қалашығы мен Қаратөбе қалашығын қоса Археология институты (К.М. Байпақов) зерттеу жүргізді. 2003 жылдан 2008 жылдар аралығында Түркістан археологиялық экспедициясы (Е.Ә.Смағұлов, М.Қ.Тұяқбаев, А.Ержігітова) зерттеу жүргізді.
Әдебиеттер:
- Городище Каратобе, І-ХІІ вв. // Свод памятников истории и культуры Казахстана. Южно-Казахстанская область., А., 1994. –С.307. № 634.
- Қаратөбе (Сауран) қаласы, ІҮ-ХІҮғғ. // Түркістан өңіріндегі тарихи – мәдени ескерткіштер. А., 2016. 68-69 бб. №56.
- Байпақов К.М., Смағұлов Е.Ә. Ортағасырлық Сауран шаһары. А., 2005. 7-13 бб.
- Смагулов Е.А. Древный Сауран. А., 2011. -436 с.
- Туякбаев М.К. Историческая топография и развитие городов и поселений Туркестанского оазиса. 3.3. Каратобе-Сауран. А., 2009. –С. 103-105.
- Қаратөбе (Сауран) қалашығы // «Әзірет Сұлтан» энциклопедия. А., 2021. 192 б.
